Түркі Мемлекеттері Ұйымының (ТМҰ) 12-ші саммиті «Аймақтық бейбітшілік пен қауіпсіздік» тақырыбына арналды.
Алайда көптеген адам үшін түркі көшбасшыларының бұл жиналысынан ең есте қаларлық маңызды хабарлама қауіпсіздік тақырыбында емес. Ең есте қаларлығы - әліпби туралы хабар.
Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған саммитке қатысқан көшбасшыларға екі кітап сыйлады: бірі қырғыз жазушы Шыңғыс Айтматовтың шығармалары, ал екіншісі түркі халықтарының аңыздарына негізделген «Оғызнама». Бұл кітаптар жаңа ұсынылған 34 әріптік Ортақ Түркі Әліпбиімен басылып шыққан.
Бұл қадам саяси, мәдени және технологиялық тұрғыдан терең мағынаға ие.
Түркі тілдес халықтар арасында ортақ әліпби жасау идеясы жаңа емес.
Бұл идея 1926 жылы Бакуде өткен Бірінші Түркология Конгресінде алғаш рет көтерілген болатын, сол кезде ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері латын негізіндегі әліпби туралы ой қозғаған.
Алайда Кеңес Одағының билігі кезінде бұл жоба тоқтап, түркі республикалары кириллицаға көшуге мәжбүр болды.
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұл арман қайта жанданды.
Қазіргі уақытта бұл бастама ТМҰ аясында жаңа серпінге ие болды.
2024 жылдың қыркүйегінде Әзербайжанда ортақ түркі әліпбиі комиссиясы жиналып, түркі тілдерінің фонетикалық түрлілігін ескере отырып, шекарааралық сауаттылықты қамтамасыз ететін 34 әріптік жүйені бекітті.
Стамбулдағы Мармара университетінің түркі мәдениеті бойынша зерттеушісі, ассистент-профессор Башак Кузакчы бұл ұзақ уақыттық күш-жігердің маңыздылығын түсіндіреді.
«Ортақ әліпби мәселесі — біз ұрпақтар бойы ойлаған идеал. Әліпби бірлігі техникалық мәселе емес, мәдени жақындасу. Егер түрік студенті қазақ, қырғыз немесе өзбек тіліндегі мәтінді оңай оқи алса, бізді бөлетін менталдық қабырғалар жойыла бастайды», — дейді ол “TRT World-ке” берген сұхбатында.
Дегенмен Кузакчы бұл жолда әлі де қиындықтар бар екенін атап өтті.
«Бұл міндет мұқият ғылыми жоспарлауды және мемлекеттер арасындағы күшті үйлестіруді талап етеді. Түркі тілдерінің фонетикалық айырмашылықтарын ескеру қажет… 34 әріптік жүйе әр тілдің ерекше дыбыстық жүйесін сақтау үшін икемділікті қамтамасыз етуі тиіс» деді ол.
Кузакчы «Ортақ әліпбидің табысы - бұл процесті «мәжбүрлеу» емес, «үйлестіру» жобасы ретінде қарастыруға байланысты. Біз оны әр елдің бірегейлігін құрметтейтін, қарым-қатынасты жеңілдететін және әртүрлі диалектілердің ортақ тамырдан нәр алуына мүмкіндік беретін мәдени көпір ретінде елестетеміз» деді.
Әліпби мен технология
Қолдаушылар ортақ әліпби тек мәдени мұраны сақтау ғана емес, сонымен қатар цифрлық өзектілік туралы екенін айтады.
Стандарттау түркі тілдерін деректер базасында, бағдарламалық жасақтамада және жасанды интеллект жүйелерінде өзара үйлесімділікті қамтамасыз етеді.
«Ортақ әліпби түркі тілдерін деректер базасынан бастап жасанды интеллект модельдеріне дейін цифрлық кеңістікте жақындастырады», — дейді Кузакчы.
«Бұл кең үйлесімділік алаңын қалыптастырады. Жасанды интеллект дәуірінде тіл тек мәдениет емес — ол инфрақұрылым» деп қосты ол.
Бұл технологиялық аспект жаһандық державалар жасанды интеллектке негізделген тіл технологияларына көп инвестиция салып жатқан уақытта бастаманың неге күшті резонанс тудыратынын түсіндіреді.
Түркі мемлекеттері үшін әліпбиді біріктіру — цифрлық дәуірде өз дауыстарын жоғалтпаудың бір жолы.
Ибн Халдун университетінің халықаралық қатынастар бойынша профессоры және Еуразия сарапшысы Яшар Сары жобаның тамырының тереңдігін атап өтті.
«Әліпби мәселесі түркі әлеміндегі ең ерте және тұрақты пікірталастардың бірі болды», — дейді ол “TRT World-ке” берген сұхбатында.
«1990 жылдардың басында ғалымдар 34 әріптік жүйе бойынша консенсусқа келген болатын. Оның саяси мағынасы тек Халықаралық Түркі Академиясы келісімге қол жеткізілгенін жариялаған кезде ғана пайда болды», — дейді ол.
Сондай-ақ ол Әзербайжанның солтүстігіндегі Габала қаласында өткен ТМҰ саммитінде президент Ердоғанның қадамының символдық маңыздылығын атап өтті.
«Шыңғыс Айтматовтың шығармалары мен түркі халықтарының ортақ сезімдерін бейнелейтін «Оғызнама» туралы кітапты басып шығару арқылы Түркия бұл еңбектерді шекарадан тыс оқуға мүмкіндік берді», — дейді ол.
«Бұл тек бір ұлтқа емес, ұжымға үндеу жасауға мүмкіндік береді. Ұзақ мерзімді перспективада бұл түркі қоғамдарының ортақ интеллектуалдық негізді дамытуына жол ашады», — деп қорытындылады ол.
1993 жылы Анталияда өткен Түркі Кеңесінің кездесуінде түркі әліпбиіне «Q, X, W, Ñ, Ä» сияқты әріптерді қосу туралы шешім қабылданды.
Соңғы жылдары бұл процесс ТМҰ шеңберінде институционалдық сипатқа ие болды.
2024 жылдың 9-11 қыркүйегінде Әзербайжанда ортақ Түркі Әліпбиі Комиссиясы жиналып, диалектілер арасындағы фонетикалық айырмашылықтарды ескере отырып, буын құрылымына негізделген үйлесімділікке ұмтылған 34 әріптік жүйе бойынша келісімге келді.
Осылайша соңғы саммитте айтылған ортақ әліпби мақсаты жүз жылдық тарихи негізге және терең мәдени мұраға сүйенеді.
Мәдени үйлесім
Профессор Сары Габаладағы кездесу ТМҰ 2021 жылы қазіргі атауын ресми түрде қабылдағаннан бері жасалған ең нақты қадамдардың бірі екенін атап өтті.
«Басқару жүйелері мен саяси көзқарастардың әртүрлілігіне қарамастан, мүше мемлекеттер ортақ негіз табуда. Ең негізгі ортақ құндылық — бірегейлік, ал бірегейліктің ең маңызды элементі — тіл», — деп түсіндіреді ол.
Ортақ әліпби бастамасы желтоқсанның 15-ін халықаралық деңгейде «Әлемдік Түркі Тілінің Отбасы Күні» ретінде тану әрекеттерін де қамтиды.
Мұндай қадам түркі әлеміндегі тілдік бірлікті институционализациялап қана қоймай, оны жаһандық деңгейде көтереді.
Осы тұрғыдан алғанда, Габала бейбітшілік пен қауіпсіздік туралы декларацияларымен ғана емес, жаңа мәдени және цифрлық архитектураның негізін қалағанымен есте қалуы мүмкін.
«Идея әрекетке айналғанда, ол ортақ менталдық картаны жасайды. Ортақ әліпбидің шынайы маңызы — тек өткенді сақтау ғана емес, болашақты бірге қалыптастыру», — дейді Кузакчы.
Нәтижеде ортақ әліпби тек лингвистикалық реформа емес, ол терең бірлік пен ортақ прогреске апаратын көпір.
Ғасырлық арманды саясатқа айналдыру арқылы түркі мемлекеттері өз тарихының келесі тарауын бірге жазуға дайын екенін көрсетуде, бұл тарауда мәдениет, технология және бірегейлік тоғысады.
«Ұзақ мерзімді перспективада ортақ әліпбиді қабылдау түркі қауымдастықтарының бірге ойлауына, ортақ интеллектуалдық негізді дамытуына және ортақ сананы қалыптастыруына мүмкіндік береді деп сенемін», — деп түйіндеді профессор Сары.
